Focus Area Important Notes
आधुनिक हिंदी कविता की सर्वश्रेष्ठ उपलब्धि है छायावाद । प्रेम , प्रकृति , सौंदर्य , मानवीकरण , लाक्षणिकता , चित्रमयता , काल्पनिकता , कोमलकांत पदावली , मधुरता , सरसता आदि छायावादी कविता की पहचान हैं । प्रसाद की मधुऋतु कविता में छायावाद की सारी विशेषताएं समाहित हैं ।
जयशंकर प्रसाद जन्म 30 जनवरी 1889 , वाराणसी , उत्तर प्रदेश
मृत्यु- 14 जनवरी 1937
प्रमुख रचनाएँ - - झरना , आँसू , लहर , प्रेम-पथिक , कामायनी
नाटक-- स्कंदगुप्त , चंद्रगुप्त , ध्रुवस्वामिनी , जनमेजय का नागयज्ञ , राज्य श्री अजातशत्रु
कहानी - संग्रह : छाया , प्रतिध्वनि , आकाशदीप , आँधी , इंद्रजाल
उपन्यास -- कंकाल , तितली , इरावती
18 -ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ അവസാനത്തോടെ യുറോപ്പി കലാസാഹിത്യരംഗത്ത് തുടക്കമിട്ട റൊമാന്റിസിസം അഥവാ കാൽപനികതയ്ക്ക് സമാനമായ ഒരു കാവ്യപ്രവണത 1918 - 1936 വരെയുള്ള കാലഘട്ടത്തിൽ ഹിന്ദി സാഹിത്യത്തിലും പ്രതിഫലിക്കപ്പെട്ടു . ഇതാണ് छायावाद എന്ന പേരിൽ അറിയപ്പെട്ടത് .
Qu )-छायावाद काव्य की विशेषताएँ १
वैयक्तिकता या स्वानुभूति की प्रधानता ।
प्रेम सौंदर्य एवं प्रकृति का सूक्ष्म वर्णन ।
प्रकृति का मानवीकरण ।
देशप्रेम एवं राष्ट्रीय भावना ।
लाक्षणिक एवं प्रतीकात्मक भाषा का प्रयोग आदि ।
प्रेम , प्रकृति और सौंदर्य की सूक्ष्म एवं स्वानुभूतिपरक अभिव्यक्ति लाक्षणिक शैली में जिस काव्य में होती है , वही छायावाद है ।
കവിയുടെ സ്വന്തം ഭാവനകളും അനുഭൂതികളും ഛായാവാദി കാവ്യങ്ങളിൽ പ്രതിധ്വനിക്കപ്പെട്ടു . പ്രക്യതിയുടെ ഉത്കൃഷ്ടവും സൂക്ഷ്മവുമായ വർണ്ണന ഇവരുടെ പ്രത്യേകതകയാണ് . മാനവീയ ചേഷ്ടകളേയും സൂക്ഷ്മ ഭാവങ്ങളെയും പ്രകൃതിയുടെ സൂക്ഷിക്കായ ചലനങ്ങളിലും മനോഹാരിതയിലും ആരോപിച്ചുകൊണ്ട് പ്രണയഭാവങ്ങൾ അതിഗംഭീരമായി ചിത്രീകരിക്കപ്പെട്ടു ലളിതമായ പദങ്ങളിലൂടെ സാധാരണ അർത്ഥത്തിനും ഉപരിയായി അനേകം അതിവിശിഷ്ട അർത്ഥതലങ്ങൾ അവതരിപ്പിക്കപ്പെടു
1 . उत्तरः सूखे तिनको से क्या तात्पर्य है ?
उत्तरःसूखे तिनको से तात्पर्य है प्रेम विहीन लोग या निराशा लोग |
2 . उषा शब्द किन - किन की ओर इशारा करता ?
उत्तरः उषा शब्द प्रभात और प्रेमिका की ओर इशारा करता है ।
कुटिया = झोपड़ी കുടിൽ
साथिन - सहेली കൂട്ടുകാരി
व्यथा =दुःख
अलग =വേറിട്ട
भाग लेना = ഓടിപ്പോകുക
महरें = അലയൊലികൾ
अरुण अधर = लाल होंठ ചുവന്ന ചുണ്ടുകൾ
लाँघना - पार करना മറികടക്കുക
बाधा = തടസ്സം
अनुवर्ती कार्य
1 . छायावाद में कवि कोमल पदावलियों का प्रयोग करते थे । निम्नलिखित शब्दों के स्थान पर कविता में प्रयुक्त शब्द छाँटकर लिखें ।
वसंत , मौसम , भूमि , आकाश , जंगल , शिशिर , कलि , किसलय , मलयसमीर , आँख , कमल , प्रभात , पूरब , समुद्र , चाँद , रात
उत्तर :
वसंत = मधुऋतु
मौसम = ऋतु
भूमि = वसुधा
आकाश - नभ
जंगल = झाइखंड
शिशिर = पतझड़
कलि = अंकुर
किसलय = पल्लव
मलयसमीर = मलयानिल
आँख =नयन
कमल = नलिन
प्रभात= उषा
पूरब = प्राची
समुद्र - जलधि
चाँद = शशि
रात = निशशा
मलयानिल - मलय पर्वत से आनेवाली हवा
2 . निम्नलिखित पंक्तियों का आशय व्यक्त करें ।
इस एकांत सृजन में कोई
कुछ बाधा मत डालो
जो कुछ अपने सुंदर से हैं
दे देने दो इनको ।
उत्तरः प्रकृति और प्रेम में एकांत सृजनकार्य चल रहा है । इस एकांत सुजन कार्य में किसी को बाधा नहीं उत्पन्न करना है । अपने में जो कुछ सुंदर है उसे प्रेम युग्मों को देना है । .
3 . निम्नलिखित छायावादी प्रवृत्तियों को सूचित करनेवाली पंक्तियाँ लिखें ।
- प्रकृति चित्रण
- मानवीकरण
- सौंदर्यवर्णन
- प्रेमानुभूति
उत्तरः प्रकृति चित्रण . -
आशा से अंकुर झूलेंगे
पल्लव पुलकित होंगे ,
मेरे किसलय का लघुभव यह ,
आह , खलेगा किनको ?
मानवीकरण -
सिहर भरी कं कॅपती आवेंगी
मलयानिलकी लहरें ,
चुंबन लेकर और जगाकर
मानस नयन नलिन को ।
सौंदर्यवर्णन-
जवा कसम - सी उषा खिलेगी
मेरी लघुप्राची में ,
हँसी भरे उस अरुण अधर का
राग रंगेगा दिन को ।
प्रेमानुभूति
अरे आ गई है भूली - सी
यह मधुऋतु दो दिन को ,
छोटी - सी कुटिया में रच दूँ ,
नई व्यथा साथिन को ।
4 . कविता की आस्वादन - टिप्पणी लिखें ।
उत्तरः जयशंकर प्रसाद प्रसिद्ध छायावादी कवि है । प्रसाद जी की एक प्रसिद्ध कविता है मधुऋतु । इस कविता में प्रकृति चित्रण , सौंदर्य वर्णन , मानवीकरण , प्रेमानुभुति आदि छायावादी सभी प्रवृत्तियों मधुऋतु कविता में हमें देख सकते हैं । कविता में वसंत ऋतु का सुंदर वर्णन हुआ है ।यहाँ वसंत ऋतु रूपी प्राणयिनी को कवि स्वीकार करती है ।
कवि के शून्य हृदय में पथ भूल कर आने वाली वसंत ऋतु के समान अचानक प्रेमिका आ गई कवि उसे एक व्यथा साथिन इनके समान देखते हैं ।कवि उसके लिए अपने मन में छोटी कुटिया बना देता है । यहाँ कवि कहते हैं कि , प्रेमी रहता है भूमि और आकाश के बीच में | कवि यहाँ अपने प्रणय के बारे में बताया है , बसंत आते वक्त प्रकृति पल्लव पुलकित होंगे ।इस प्रेममय वातावरण में स्वप्न , इच्छा और आशा की नए अंकुर झूलते हैं , मलयानिल भी बेहकर आता है ।इस प्रकार आनेवाली म मलयानिल प्रणय से उन्मुक्त कमल की कलियों को चुंबन करके जगाता है । यहाँ छायावाद की प्रमुख प्रवृत्ति मानवीकरण को हम देख सकते है ।कहने का तात्पर्य है कि प्रेम के मधुर मोहक संसार में प्रेमी मलयानिल के समान आएगा और प्रेमिका के कमल नयन पर चुंबन करेगा | कवि ने अपने दिल में प्रणय का एक संसार बनाता है ।उस दुनिया में सपने और इच्छाएं अंकुरित हुई ।
कवि कहते हैं , वसंत ऋतु में प्रभात लालिमा से भरा हुआ रहता है , प्रेमी की इस रागात्मक दुनिया में पूरब से सौदर्य की लालिमा फैलाती हुई प्रेमिका आएगी जैसे प्रभाग की वेला में उषा की लालिमा की तरह ।यहाँ उषा के आगमन , जवाकुसुम किस प्रकार खिलेगा उसी प्रकार किया है ।कवि कहते हैं प्रेम का संसार हमेशा रोशनी का संसार हैं । कवि ने वसंत काल के रात्रि का वर्णन इस प्रकार किया है चांदनी रात , हिमकण , फूल आदि से मानव मन में प्रेम की अनुभूति को जगाता है । अंत में कवि बताया है , प्रकृति और प्रेम के इस एकांत सूजन कार्य में किसी को बाधा मत डालिए , और अपने में जो कुछ सुंदर है उसे प्रेम युग्मों को देना है ।
प्रस्तुत कविता में कवि प्रेम के महत्व के बारे में बताना चाहते हैं और उसके साथ प्रकृति के प्रति प्यार रखने का संदेश भी हमें मिलता है । इस कविता का आशय आसानी से समझ सकते हैं । शीर्षक सार्थक और संगत है । मधुऋतु एक प्रासंगिक कविता है ।
മലയാള സംഗ്രഹം
ജയശങ്കർ പ്രസാദ് പ്രശസ്ത ഹിന്ദി ഭാഷ കവിയാണ്. പ്രസാദ് ജിയുടെ പ്രസിദ്ധമായ കവിതയാണ് മാധുരിതു. ഈ കവിതയിൽ പ്രകൃതി, സൗന്ദര്യം, മനുഷ്യവൽക്കരണം, പ്രണയ വികാരം തുടങ്ങിയവയുടെ എല്ലാ പ്രവണതകളും മാധുരിതു കവിതയിൽ കാണാം. കവിതയിൽ വസന്തകാലത്തെക്കുറിച്ച് മനോഹരമായ ഒരു വിവരണമുണ്ട്.ഇവിടെ കവി വസന്തകാലത്തിന്റെ രൂപം സ്വീകരിക്കുന്നു. കവിയുടെ ശൂന്യമായ ഹൃദയത്തിൽ പാത മറന്നു, വരുന്ന വസന്തകാലം പോലെ, പെട്ടെന്ന് ഒരു കാമുകി വന്നു, കവി അവളെ ഒരു കൂട്ടാളിയെപ്പോലെ കാണുന്നു.കവി അവളുടെ മനസ്സിൽ ഒരു ചെറിയ കുടിലുണ്ടാക്കുന്നു. ഇവിടെ കവി പറയുന്നത് കാമുകൻ ഭൂമിക്കും ആകാശത്തിനും ഇടയിലാണ്. കവി ഇവിടെ തന്റെ പ്രണയത്തെക്കുറിച്ച് പറഞ്ഞിട്ടുണ്ട്, വസന്തകാലം വരുമ്പോൾ പ്രകൃതി പൂത്തും.ഈ സ്നേഹസമ്പന്നമായ അന്തരീക്ഷത്തിൽ, സ്വപ്നത്തിന്റെയും ആഗ്രഹത്തിന്റെയും പ്രതീക്ഷയുടെയും പുതിയ ചിനപ്പുപൊട്ടൽ, മലയാനിലും നന്നായി വരുന്നു. ചുംബനത്തിലൂടെ ഉണരുന്നു. മനുഷ്യവൽക്കരണത്തിലേക്കുള്ള കാല്പനികതയുടെ പ്രധാന പ്രവണത ഇവിടെ നമുക്ക് കാണാൻ കഴിയും.അത് പ്രണയത്തിന്റെ മധുരമുള്ള മോഹിപ്പിക്കുന്ന ലോകത്ത് കാമുകൻ സുഗന്ധമുള്ള കാറ്റ് പോലെ വന്ന് പ്രിയപ്പെട്ടവരുടെ താമരക്കണ്ണിൽ ചുംബിക്കും എന്നാണ്. കവി തന്റെ ഹൃദയത്തിൽ സ്നേഹത്തിന്റെ ഒരു ലോകം സൃഷ്ടിക്കുന്നു.ആ ലോകത്ത് സ്വപ്നങ്ങളും ആഗ്രഹങ്ങളും മുളപൊട്ടി. കവി പറയുന്നു, വസന്തകാലത്ത്, പ്രഭാതത്തിൽ ചുവപ്പ് നിറഞ്ഞിരിക്കുന്നു, ഒരു കാമുകന്റെ ഈ മനോഹരമായ ലോകത്ത്, ഒരു കാമുകൻ കിഴക്കിന്റെ ഭംഗിയിലെ ചുവപ്പ് പരത്തുന്നു, സ്നേഹത്തിന്റെ ലോകം എല്ലായ്പ്പോഴും പ്രകാശത്തിന്റെ ലോകമാണെന്ന് കവികൾ പറയുന്നു. ചന്ദ്രപ്രകാശമുള്ള രാത്രി, സ്നോഫ്ലേക്കുകൾ, പൂക്കൾ തുടങ്ങിയവ മനുഷ്യമനസ്സിലെ സ്നേഹത്തിന്റെ വികാരത്തെ ഉണർത്തുന്ന തരത്തിൽ വസന്തത്തിന്റെ രാത്രിയെ കവി വിവരിച്ചിട്ടുണ്ട്. അവസാനം, കവി പറഞ്ഞിട്ടുണ്ട്, പ്രകൃതിയുടെയും സ്നേഹത്തിൻറെയും ഏകാന്തമായ ഈ വേലയിൽ നിങ്ങളെ ആരും തടസ്സപ്പെടുത്തരുത്, നിങ്ങളിൽ മനോഹരമായിട്ടുള്ളതെല്ലാം പ്രണയ ദമ്പതികൾക്ക് നൽകണം. അവതരിപ്പിച്ച കവിതയിൽ, പ്രണയത്തിന്റെ പ്രാധാന്യത്തെക്കുറിച്ച് പറയാൻ കവി ആഗ്രഹിക്കുന്നു, പ്രകൃതിയോട് സ്നേഹമുണ്ടെന്ന സന്ദേശവും നമുക്ക് ലഭിക്കുന്നു. ഈ കവിതയുടെ അർത്ഥം എളുപ്പത്തിൽ മനസ്സിലാക്കാൻ കഴിയും. ശീർഷകം അർത്ഥവത്തായതും പ്രസക്തവുമാണ്. പ്രസക്തമായ ഒരു കവിതയാണ് മാധുരിതു.
टीम--इअरिव
Post a Comment
Post a Comment